شاعر، تنهاست... - درگ فایل

به گزارش ایران، از این جمله می توان به نمایشگاه کتاب تهران اشاره کرد که به زعم منتقدان نه یک نمایشگاه که فروشگاهی بزرگ برای ناشران بوده است. امسال کرونا بی هیچ جار و جنجالی نمایشگاه را به فروشگاه بدل کرد. شعر یکی از پررنگ ترین حوزه هایی است که همیشه در نمایشگاه از مخاطبان قابل توجهی برخوردار بوده است. حوزه ای تخصصی در نشر که البته همیشه رنج ها و ریاضت هایی داشته است. در این گفت و گو با ابراهیم اسماعیلی اراضی که در دو دهه اخیر در تربیت هنرجویان شعر و کارشناسی نشست های ادبی و نقد شعر و بالاخره تولید کتاب، کوشا بوده است، به خدمات و خطرات نشر شعر پرداخته ایم. قطعاً این گفت و گو در کنار گفت و گوهای دیگری که با بعضی ناشران شعر داشته ایم، خواندنی خواهد بود.

انتشار کتاب برای شاعر، با دغدغه هایی همچون حرفه ای بودن نشر، تناسب شکل و قطع و طرح و بالاخره توزیع، همراه است. چقدر در انتشار آثار خود به تحقق این دغدغه ها دسترسی داشته اید؟

هنگامی که کسی می خواهد اثر فرهنگی خودش را منتشر کند (در هرجای دنیا) قطعاً یک برآورد فرهنگی - تجاری- تبلیغاتی از اثرش دارد؛ اگرچه نانوشته؛ درست مثل هر فرد یا مجموعه دیگری که تصمیم به عرضه یک محصول می گیرد. این برآورد، از سویی به کیفیت و جذابیت محصول، مربوط است و از سوی دیگر، به تقاضای جامعه هدف و نظام توزیع. اگر فرد صاحب ایده، شخصاً امکانات و شرایط لازم برای تولید و توزیع محصولش را نداشته باشد، مجبور است از ظرفیت ها و امکانات دیگران استفاده کند؛ دیگرانی که هم سرمایه لازم برای تولید را داشته باشند و هم سازوکار تولید و پخش محصول را بشناسند. اگر تولید چنین محصولی، با هدف گذاری های بالادستی، ارزیابی های سودمحورانه دست اندرکاران تولید و توزیع و نیز اقبال مخاطب، همسو باشد، مشکل چندانی وجود نخواهد داشت اما اگر محصول مورد نظر، به هر دلیل، با بخشی یا تمامی این خواسته ها منافات داشته باشد، مسائل آغاز خواهد شد؛ خصوصاً در سرزمین ما که پسندها، به طیف های مشخص و اندک، محدود است. بیشتر نشرهای حرفه ای نیز به رعایت این قواعد، مقید هستند. قاعدتاً مؤلف تازه جو، اگر واقع بین باشد، انتظارات خود را بر همین مبنا تعریف خواهد کرد و بر مبنای همان تعریف، به نتیجه خواهد رسید که باید چه کند. من به عنوان یک مؤلف واقع بین تجربه گرا که آثارش همسویی خاصی با هیچ کدام از عوامل مؤثری که به آنها اشاره کردم نداشته و ندارد، در انتشار اولین اثرم، انتظار خاصی از ناشران حرفه ای نداشتم و به همین دلیل، تلاشی هم نکردم؛ چون نه می خواستم و نه بلد بودم و نه واسطه ای داشتم. درباره کتاب های بعدی، بعضی چیزها فرق کرد؛ چون من ساکن مرکز شدم و در عین حال، تجربه و سابقه بیشتری هم حاصل شده بود؛ بنابراین، هم دیگران من را بیشتر شناختند و هم نگاه من معتدل تر شد. قاعدتاً در چنین شرایطی، بخش بیشتری از انتظارات من برآورده شد؛ اما باز هم مراحل مهمی همچون معرفی و پخش کتاب، خوب پیش نرفت.

از تجربیات نشر آثار خود بگویید؛ خاصه اگر کتابی به هزینه خود منتشر کرده اید. یا اگر دعوتی از ناشری برای انتشار کتاب هایتان داشته اید، چقدر به تعامل منجر شده است؟

من نخست به این موضوع مهم اشاره کنم که در اصفهان ما باوری وجود داشت مبنی بر این که شاعر نباید خودش کتابش را چاپ کند؛ باید کتابش را چاپ کنند؛ قاعدتاً با این توجه و زنهار که اگر شعر کسی به حد چاپ شدن رسیده باشد، کسانی سراغش خواهند آمد. اما من و یکی دو نفر از دوستانم که سعی می کردیم فضاهای تازه ای را تجربه کنیم، نمی توانستیم منتظر چنین اتفاقی باشیم؛ چون قاعدتاً ناشران دولتی یا ناشران خصوصی حاضر به پذیرش این ریسک نبودند و مخاطب عام هم که با این فضاها آشنایی نداشت. واقعاً هم اصراری به چاپ کتاب نداشتم؛ تا این که در یکی از سفرهایم به زنجان، استاد زنده یادم حسین منزوی حکم کرد که دست به کار چاپ کتاب شوم؛ با این استدلال که هم خوانده می شوی و هم دستت از شعر منتشرنشده خالی می شود و مجبور می شوی شعر تازه بنویسی. بر همین مبنا و با توجه به سکونت در اصفهان، تصمیم گرفتم با یکی از دوستان ناشرم در اصفهان کار کنم تا بتوانم تقریباً در همه مراحل، در فرایند آماده سازی کتاب، مشارکت داشته باشم. به این ترتیب، چاپ نخست مجموعه اولم (غزل مزل) با هزینه خودم و از سوی انتشارات گفتمان اندیشه معاصر منتشر شد و البته به دلیل دوستی من و ناشر و انجام بسکمک از کارها توسط خودم و دوستان دیگرم (طراح جلد و...) خیلی از هزینه ها حذف شد یا به حداقل رسید.

ناشر در پخش این مجموعه، نمی توانست نقش چندانی داشته باشد اما برای آن، نشست رونمایی شایانی برگزار کرد. نهادهای دولتی و عمومی هم حتی نسخه ای از این کتاب نخریدند؛ در حالی که مثلاً ادارات کل ارشاد، از کتاب های شعری که به داوری آگاهان، چندان قوی هم نبود، حداقل 300-200 نسخه خریداری می کردند. شاید مشکل اصلی این بود که بر کتاب من، دو استادم حسین منزوی و محمد مستقیمی (راهی) با نهایت کرامت، مقدمه نوشته و آن را تأیید کرده بودند. دومین کتاب من که به صورت گزیده شعر و ترانه و با نام نمی دانم ها سر و شکل گرفت، حاصل دعوت انتشارات تکا به کنندگی از معاونت فرهنگی وزارت ارشاد بود. این مجموعه کنار حدود 120عنوان دیگر از مجموعه های شاعران برگزیده، با پرداخت حق التألیف متعارف از سوی ناشر، انتشار یافت و در دو چاپ و 12هزار مجلد، به دست مخاطبان رسید. توزیع این کتاب ها بیشتر در کتابخانه ها و ادارات کل استان ها صورت گرفت. کتاب سوم من از عشق تا عشق که یک گفت وگوی بلند با حسین منزوی و 40 عکس مرتبط گرفته شده با دوربین مؤلف را شامل می شود، به پیشنهاد نشر فصل پنجم با شمارگان 1100نسخه و با کیفیت مطلوب به چاپ رسید که با وجود معرفی نسبتاً ضعیف، با استقبال خوبی روبرو شد و الان بیش از دو سال است که نایاب شده اما ناشر برای تجدید چاپ آن اقدامی نکرده است. البته ناشر، همزمان چاپ دوم مجموعه غزل مزل را هم با طراحی جدید منتشر کرد. درباره از عشق تا عشق این توضیح ضروریست که من با توجه به بعضی ملاحظات، حدود 10سال صبر کردم تا شرایط نسبتاً دلخواه، فراهم شود و بتوانم امانتی که در اختیارم بود را به تمامی به دست مردم برسانم. این دو کتاب هم علاوه بر تعهد ناشر به تأمین نظر من در جزئیات فنی و فیزیکی، با پرداخت حق التألیف متعارف منتشر شد اما به نظر خودم معرفی و پخش حرفه ای و دلخواهی نداشت.

به نظر شما مهم ترین مشکل نشر کتاب در حوزه شعر، چیست؟

این که متأسفانه فراگرد پذیرش و نشر کتاب، بیش از حد، منفعت جویانه و غیرفرهنگی شده است؛ چه منفعت مدیریتی و چه منفعت تجاری. به همین دلیل، بیشتر قریب به اتفاق ناشران، دیگر نقش چندانی در یافتن و معرفی چهره های جدید ایفا نمی کنند و حتی اگر سراغ شاعران جوان کمترشناخته شده بفرایند، با همان برآورد سودجویانه است. البته گاهی هم به نظر می رسد انتخاب و انتشار یک مجموعه شعر، هیچ درآمدی برای ناشر نداشته باشد و حتی منجر به ضرر شود؛ اما به احتمال بسیار زیاد، در آن حالت هم ناشر پی منافع دیگری بوده است. در گذشته احترامی که ناشران برای لوگو و پیشینه خود قائل بودند، از خیلی انتخاب های اشتباه، پیشگیری می کرد اما الان می بینیم که یک ناشر بسیار معتبر، خیلی راحت مشق های بسیار ضعیف یک بازیگر را به نام شعر و با کیفیت بسیار عالی فنی و فیزیکی منتشر می کند. خلاصه بگویم که ناشر، مرعوب مخاطبی شده است که حاضر است پول خرج کند.

اگر قبول کنیم در روزگار ما چند ناشر خاص به هر دلیل به عنوان ناشران برند شعر معرفی شده اند و بازار کتاب و توزیع آن، بیشتر در چنبره آنهاست، چگونه می توان دیگر نشرها خاصه نشرهای شهرستانی را به بهبود شرایط خود و ارتقای سطح کیفی تولیدات تشویق کرد؟

قطعاً در این زمینه هم مثل بسکمک از زمینه های دیگر، باید انگشت اتهام را به طرف مدیران ظاهراً فرهنگی ای بگیریم که غیرحرفه ای و ریاکارانه رفتار می کنند. تا وقتی که بیت المال اختصاص یافته به حوزه فرهنگ، با رویکرد حرفه ای و واقع بینانه صرف ارتقای فرهنگ عمومی نشود، روزبه روز پسند مخاطب، بیشتر افت خواهد کرد و به تناسب آن چهره ها و متن های غیراصیل تری جای صاحبان حق را خواهند گرفت. اگر مدیریت فرهنگی، ارزیابی تخصصی دقیقی در بررسی عملکرد کیفی ناشران داشته باشد و بر همان مبنا برای آنها امتیازاتی قائل شود، قطعاً هم ناشران فرهنگی تر تقویت خواهند شد و هم مخاطب، به محصولات مرغوب تری دست خواهد یافت.

به نظر شما آیا در حوزه نشر و پخش کتاب های شعر، مافیا وجود دارد؟

هر کسی که چند سالی مخاطب جدی شعر بوده باشد هم می داند که بازار کتاب های شعر، دسته بندی های خاص خودش را دارد. ناشران دولتی، ناشران سنتی متمایل به بعضی چهره های دانشگاهی، ناشران متمایل به شبه روشنفکری و.... جالب این که به نظر می رسد این گروه ها به تعامل با هم رسیده اند و هر کدام کار خود را به صورتی دلخواه پیش می برند. بسکمک از چهره تراشی ها هم در همین مافیاها برنامه ریزی و پیگیری می شود. این رویه همیشه وجود داشته اما با توجه به فراگیرترشدن رسانه های غیرتخصصی و تأثیرات گسترده آنها بر ذهن مخاطب، روزبه روز، پررنگ تر می شود.

گروه دیگری از ناشرهای شعر هم هستند که اساساً بیشتر پیمانکار محسوب می شوند؛ چه خودشان برای انتشار یک کتاب سرمایه گذاری کنند و آن را با ارتباطاتی که دارند بفروشند و چه از مؤلف، دستمزد تولید بگیرند و کتابش را پس از انتشار، به خودش تحویل بدهند و در پخش آن، قدمی هم برندارند. برای این گروه، انگیزه های غیراقتصادی متصور نیست و نه تنها کمکی به مؤلف نمی کنند بلکه بسکمک اوقات، فرصت های او را هم اشغال می کنند. مثلاً مؤلف، سرمایه گذار کتاب بوده اما ناشر با ارتباطات و روش هایی که می شناسد، سهم خودش از چاپ را به ادارات و نهادها می فروشد و از دو سو منتفع می شود.

پیشنهاد شما برای بهبود اوضاع نشر کتاب های شاعران جوان چیست؟

تا وقتی که سازوکارهای حمایتی مربوط به کتاب، اصلاح نشده، بهترین کار این است که خود شاعران جوان به یکدیگر کمک کنند. سازوکاری که به ذهن من می رسد این است که حتی اگر قرار است خودشان سرمایه گذار باشند، آثارشان را در شمارگان کمتر و نوبت های بیشتر (به تناسب پخش) چاپ کنند و در گروه های چندنفره، برای معاوضه کتاب هایشان برنامه ریزی داشته باشند؛ یعنی مثلاً در یک گروه بیست نفره، هر عضو، یک بیستم از کتاب هایش را برای هر عضو دیگر بفرستد. به این ترتیب هر کدام از آنها برای معرفی و پخش بیست عنوان کتاب با تنوع بیشتر و تعداد کمتر تلاش خواهد کرد و دیگر قرار نیست یک نفر به تنهایی با تعداد زیادی از یک عنوان کتاب روبرو باشد.