دهل؛ ویژگی ها و انواع ساز دهل - درگ فایل

خبرنگاران | سرویس فرهنگ و هنر - در نواحی مختلف ایران پوست صدا ها و یا ساز های کوبه ای دارای پوست به وفور یافت می گردد که هر کدام ساختار و ویژگی های خاص خود را دارند. در نواحی مختلف از این ساز های کوبه ای یا به صورت تکنوازی یا همراه با ساز های دیگر استفاده می نمایند. یکی از این ساز های کوبه ای دهل است که در دو شهر سیستان و خراسان رواج دارد. در متن های مختلف دهل را داول، تاول و داوول هم می گویند. با ما همراه باشید تا با این دو نوع دهل بیشتر آشنا شوید.

ساز دهل سیستان

معرفی دهل سیستان

دهل سیستان یک پوست صدای دوطرفه است که با چوب نواخته می گردد. به طور کلی همه دهل ها بدنه ای استوانه ای دارند که بر دوسر آن ها پوست کشیده می گردد، ولی ارتفاع این بدنه در نواحی مختلف متفاوت است. در مجموع می توان گفت دهل ها بدنه ای نسبتا بلند یا نسبتا کوتاه دارند.

ویژگی های ظاهری و ساختاری دهل سیستان

این ساز، استوانه ای نسبتا بلند و عظیم چوبی و گاه فلزی است که بر دو سر آن پوست کشیده اند. پوست را در هر طرف ابتدا دور طوقه ای فلزی یا چوبی می کشند و بعد با طناب به شکل خاصی به بدنه دهل متصل می نمایند. دهل با تسمه ای نسبتا بلند از شانه چپ نوازنده آویزان می گردد. طرف راست دهل با چوبی قوس دار (چوب یا مضراب ساز دهل) به صدا در می آید و طرف چپ با دو چوب کوچک (نلوک) که به انگشت های دست چپ بسته می شوند نواخته می گردد.

تکنیک های اجرایی دهل سیستان

چوب دهل در دست راست نوازنده قرار می گیرد و نلوک ها به انگشت های سوم و چهارم دست چپ با نخ بسته می شوند. دست راست نقش اصلی را در نواختن ساز دهل و ایجاد تقارن های اصلی متریک - ریتمیک بر عهده دارد. صدای برخورد چوب دهل با پوست سمت راست بسیار شدید، پر حجم و بم است. وظیفه نلوک های دست چپ ایجاد تزئیینات ریتمیک و تکمیل اجزای ریتم است. در مجموع دست های راست و چپ نقش های متفاوتی دارند و مکالمه ای ریتمیک میان خود انجام می دهند.

موارد و نوع استفاده دهل سیستان

ساز دهل سیستان فقط در مجالس عروسی و شادمانی و گاه در مراسم کشتی محلی نواخته می گردد و ساز همراهی نماینده سرنا است. این ساز در گذشته وظیفه خبر رسانی را نیز بر عهده داشته است.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دهل سیستان

• بدنه: چوب جنگلی یکپارچه، فلز (بشکه)
• پوست: پوست بز
• چوب (مضراب): چوب جنگلی، چوب گز

ساز دهل خراسان

معرفی دهل خراسان

دهل خراسان نیز پوست صدای دوطرفه ای است که با چوب نواخته می گردد. خراسان را می توان از نظر فرهنگی به سه منطقه جنوب، شرق - مرکز و شمال تقسیم کرد. در تمام این مناطق ساز دهل متداول است. جنوب خراسان شامل شهرهایی، چون بیرجند، گناباد، قاین و فردوس است. دهل بیرجند به خاطر مشترکات فرهنگی تا حدودی شبیه دهل سیستان است. اما دهل های رایج در سایر شهر های جنوب خراسان تا حدودی به هم شبیه هستند. در خراسان شرقی - مرکزی (تایباد، تربت جام، کاشمر و ...) نیز دهل متداول است و ساختمان آن تفاوت قابل توجهی با دهل های جنوب خراسان - به جز بیرجند، ندارد. ساز دهل شمال خراسان نیز دز مجموع شبیه دهل های دیگر مناطق خراسان است.

ویژگی های ظاهری و ساختاری دهل خراسان

دهل های متداول در خراسان، به جز بیرجند، که در مجموع ویژگی های ظاهری نسبتا مشترکی دارند استوانه چوبی نسبتا کوتاهی هستند که بر دو سر آن پوست کشیده اند. این استوانه از گرد کردن تسمه ای چوبی ایجاد شده است. پوست را در هر طرف، ابتدا دور طوقه ای چوبی و گاه فلزی می کشند و طوقه همراه پوست را با طناب به شکل خاصی به بدنه این ساز متصل می نمایند. دهل خراسان نیز معمولا با تسمه یا طناب از شانه چپ نوازنده آویزان می گردد. طرف راست ساز با چوبی که اندکی قوس دارد، و طرف چپ با ترکه ای باریک به صدا در می آید.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دهل خراسان

بدنه: چوب های جنگلی، توت، چنار، سپیدار

پوست: پوست های بز، گوسفند، آهو بزغاله

چوب (مضراب): چوب های گز، سیاچو، گردو، زردآلو

ترکه: چوب بید

طوقه: چوب های قابل انعطاف

طناب: نخ، موی بز، پلاستیک

تکنیک های اجرایی ساز دهل خراسان

چوب دهل در دست راست نوازنده و ترکه در میان انگشت های دست چپ او قرار می گیرند. دست های راست و چپ در ایجاد تقارن های متریک و ریتمیک مکمل هم هستند و نوعی مکالمه ریتمیک به وجود می آورند. صدای برخورد چوب به پوست سمت راست قوی، پرحجم و بم است و صدای برخورد ترکه به پوست سمت چپ تیز، نافذ و زیر است.

موارد و نوع استفاده دهل خراسان

دهل ساز همراهی نماینده سرنا است و مجالس عروسی و شادمانی مهم ترین عرصه حضور ساز دهل و ساز سرنا است. رپرتوار سرنا و دهل خراسان شامل آهنگ های پایکوبی، مراسم اسب چوبی (گناباد، سبزوار و شمال خراسان)، اجرای بعضی مقام های اصلی منطقه و بعضی ترانه ها است.

در پایان کلیپی از دهل نواز سیستانی را با هم مشاهده می کنیم.